Vijf jaar geleden was het nauwelijks een onderwerp van belang, maar na een razendsnelle opmars is nepnieuws - met het aantreden van minister Ollongren (D66) - ondertussen een kernthema van het overheidsbeleid geworden. De minister waarschuwde voor het dreigende gevaar van destabiliserend nepnieuws dat in Rusland geproduceerd zou worden. Het voorbeeld dat haar motivering moest rechtvaardigen hield ze echter liever geheim. Het bleek uiteindelijk dan ook grotendeels een verzinsel.
De realiteit is dat nepnieuws vooral een populair frame is bij traditionele media. Fake news dient als middel om hun eigen dominante positie te blijven rechtvaardigen in een wereld waarin steeds meer concurrerende alternatieven opkomen. Het is nu eenmaal moeilijk om als televisiezender of papieren krant de mensen ervan te overtuigen nog voor jouw diensten te betalen wanneer het internet een onuitputtelijke bron aan gratis informatiekanalen levert.
Als er gevraagd wordt naar concreet bewijs voor het fake news, wordt steeds weer verwezen naar diezelfde Macedonische bendes die - om makkelijk geld te verdienen - allerlei nieuwsberichten verzinnen. De reikwijdte en impact van die berichten moeten echter niet overschat worden. Het zijn niet meer dan de digitale equivalenten van de broodjeaapverhalen, een fenomeen dat al bestaat sinds mensenheugenis. Bovendien zijn deze concrete voorbeelden van nepnieuws nooit waar het over gaat wanneer er in media of politiek over fake news wordt gesproken. Dán gaat het namelijk gewoon om alternatieve, maar legitieme, visies op de politieke actualiteit. Die zouden juist betrokken moeten worden in het publieke debat, in plaats van aan de kant geschoven te worden als zijnde nepnieuws.
"Kritische beschouwingen staan vaak in de weg van een eenvoudig verdienmodel"
Maar - om de cirkel rond te maken - het publieke debat is wel het laatste waar zowel de overheid als de traditionele media om geven. De media hebben namelijk hun commerciële belangen. Kritische beschouwingen staan vaak in de weg van een eenvoudig verdienmodel. Dus wat zeg je dan over concurrenten die dat wel kunnen leveren? Fake news! En wie heeft weer baat bij die mediastrategie? De overheden, want niet-kritische massamedia nemen iedere leugen die de overheid verzint om haar beleid te rechtvaardigen over en fungeren op die manier als een niet-officieel propagandakanaal. ‘De overheid is de grootste producent van nepnieuws’, aldus emeritus hoogleraar internationale communicatie Cees Hamelink. En wanneer de media niet overtuigend genoeg het verhaaltje overnemen, kan de geheime dienst dit altijd nog bijstellen door enkele journalisten om te kopen om onder eigen naam artikelen te publiceren die netjes door de geheime dienst worden geleverd, zoals de ex-journalist Udo Ulfkotte uit eigen ervaring uit de doeken heeft gedaan.
"We moeten oppassen voor degenen die er het meest voor waarschuwen"
Met dit in het achterhoofd is het extra bitter om politici hun strijd tegen nepnieuws te horen rechtvaardigen door te beklemtonen dat het gevaar enkel van buitenlandse overheden uitgaat. Onze eerste Minister van Waarheid kon geen concrete voorbeelden geven, maar dan zal er toch wel iets te vinden zijn in de database die hiervoor door een EU-taskforce in het leven is geroepen? Meer dan 3500 voorbeelden moeten aantonen hoe Rusland de verspreiding van valse informatie als bewust strategisch middel inzet. Een kijkje in die database toont ons opiniestukken, Russischtalige stukken die helemaal geen westers publiek bereiken, feitelijk correcte stukken die een impopulair geluid vertolken en eenvoudige verslaggevingen van afwijkende perspectieven. Nepnieuws blijkt dus niet meer dan een lege huls te zijn. Maar als het ons een ding leert is het juist dat we extra moeten oppassen voor degenen die er het meest voor waarschuwen.
Like onze gloednieuwe Instagrampagina voor een kijkje in de keuken bij onze toffe redactie!