De pocketeditie van Philipp Bloms nieuwste boek Wat op het spel staat - amper 220 pagina’s - past in de binnenzak van mijn jasje. Een boekje dunner dan de eerste Harry Potter. Maar laat je niet misleiden door de bescheiden omvang; de impact van de zorgvuldig gekozen woorden is intens en maakten mijn jasje behoorlijk zwaar (hoofdstukken genaamd GEEN PLANEET B trekken wel de aandacht). Ik raad dit boek iedereen aan, maar vooral aan hen die op dit moment aan de knoppen zitten. Want wat staat er op het spel volgens Blom? Alles.
Verhalen vertellen; dat is wat mensen doen volgens historicus en filosoof Philipp Blom. Verhalen bepalen hoe we de wereld interpreteren en of we in staat zijn te leren van onze fouten. En Bloms verhaal is een heftig verhaal.
Iedereen die zich niet afsluit van de wereld en wegduikt in de ‘digital wonder world’, bekruipt regelmatig het gevoel dat we ons op een omslagpunt in de geschiedenis bevinden. Blom zet daarom een aantal recente (waarneembare) processen uiteen en verbindt deze met het gedrag van de alledaagse westerse mens. Hij brengt ontwikkelingen op wereldschaal heel dichtbij; tot aan je voordeur, onder je huid en in je ziel.
Opportunisme
In een verwarrende maalstroom van fake news en steekvlampolitiek is het verleidelijk om onze schouders op te halen en te focussen op ons eigen, nog overzichtelijke bestaan: ‘Op enig moment zullen we wel iets moeten doen, maar niet nu, niet hier, en vooral niet bij mij. Ik heb hard gewerkt voor het kleine beetje dat ik bij elkaar heb geschraapt. Dat heb ik zelf verdiend, ik heb er kostbare tijd aan besteed. Dat geef ik niet meer weg. Ik ken mijn rechten’, aldus Blom.
De filosoof schudt je wakker met zijn pleidooi dat onze liberale ideeën - die rijpten tijdens de Verlichting van de zeventiende en achttiende eeuw - voor een groot deel ontaard zijn in opportunisme en eigenbelang.
"We zullen iets moeten doen, maar niet nu, niet hier, en vooral niet bij mij"
Eeuwigdurend heden
We hebben het momenteel natuurlijk best goed. Maar we stevenen volgens Blom richting de afgrond van dit (economische) hoogtepunt. De auteur schetst drie stroomversnellingen die bepalend zijn voor de nabije toekomst van mens en maatschappij; namelijk de klimaatcrisis die onze leefwereld ernstig bedreigt, de digitalisering die de kans op massawerkloosheid akelig realistisch maakt en het onverzadigbare consumentisme dat zich als een zelfzuchtige alleseter door natuurlijke hulpbronnen vreet.
Hoe moeten wij, als egocentrische consumenten vastklampend aan het heden, er ooit in slagen om deze uitdagingen het hoofd te bieden? In ieder geval niet met de huidige politieke stromingen. Begrippen als links, rechts, progressief, conservatief, religieus en seculier bieden volgens Blom namelijk geen basis om de mondiale problemen tegen te gaan. Dat komt omdat de hedendaagse samenleving verdeeld is in slechts twee fundamentele ideologische principes. Blom noemt deze ‘de markt’ en ‘de vesting’.
Verlichting van de markt
Vanuit historisch perspectief was de zeventiende eeuw een belangrijk omslagpunt volgens Blom. De denkers van de Verlichting plaatsten individuele rechten en vrijheden boven autoritaire heerschappij en religieuze dogmatiek. Dit ideaal is tot op heden nog steeds van grote invloed. Blom benadrukt echter ook de legitieme kritiek op de rationalistische liberale ideeën. De liberale markt, gestoeld op deze verlichte principes, werkt vooral voor de rijke, blanke mensen. Natuurlijk maakt het westen zich op papier hard voor universele rechten van de mens, maar om onze markt en welvaart in stand te houden moet dit niet in praktijk worden gebracht.
Slavernij en koloniale onderdrukking zijn hierdoor lang geaccepteerd gebleven, ook tijdens de Verlichting. Zelfs vandaag de dag spannen we ons niet maximaal in om de wereld beter te maken voor álle mensen. Onze comfortabele levensstandaard blijkt uiteindelijk toch het belangrijkste volgens de auteur.
"Door de groeiende ongelijkheid heeft de liberale droom zichzelf ondermijnd"
Marktfundamentalisme
De Verlichting heeft een karikaturale stedelijke elite gecreëerd die door alle anderen simpelweg als ‘liberalen’ worden aangeduid. Vanuit Bloms perspectief is de Verlichting dan ook hun machtsinstrument. De liberale droom heeft zeker veel goeds gebracht, maar het is volgens de historicus ook uitgemond in liberaal marktfundamentalisme, onverantwoord kapitalisme en mateloos consumentisme.
In de vrije markt wint normaliter de sterkste, of in de praktijk: de rijkste. Door de kleine zelfstandige of midden- en lage-inkomens valt hier nauwelijks tegenop te boksen. Digitalisering en robotisering zullen dit daarnaast alleen maar verergeren. Dat wat mensen houvast biedt - hun arbeid en inkomen - wordt hen afgenomen. Een steeds kleiner wordende groep zal daardoor alle welvaart en macht steeds meer naar zich toetrekken. Dit zien we nu ook al gebeuren volgens Blom.
De vesting
Door de groeiende ongelijkheid heeft de liberale droom zichzelf ondermijnd. Een steeds grotere groep mensen voelt zich daardoor verraden door ‘de markt’ en haar liberale politiek, en heeft een wispelturig vertrouwen in de maatschappij en economie. Ze grijpen hierdoor terug naar wat Blom ‘de vesting’ noemt; ofwel oude formules zoals nationalistische rituelen, het joods-christelijke geloof, traditionele gezinsmodellen, muren en degelijk autoritair bestuur. Het is volgens Blom een mondiale opstand tegen het decadente liberalisme; een nostalgisch alternatief voor de kille vrijheden van de markt.
De voormannen van deze ‘vesting’ zijn allen bekend. De kloof tussen ‘de markt’ en ‘de vesting’ is overal zichtbaar en raakt thema’s als immigratie, onderwijs, economie, klimaat en de toekomst van arbeid. Maar wie van deze kampen heeft nou het antwoord op de aankomende crises? Dat weet Blom zelf ook niet. Deze keuze zal echter het narratief van de toekomstige geschiedenis bepalen.
Verhalen vertellen
Naarmate het keerpunt van de menselijke ontwikkeling groter wordt, is het volgens Blom gewenst dat de marktideologie en de vestingsideologie elkaar gaan begrijpen en zich verzoenen. Ze zullen immers ons denken en handelen in de komende twee decennia in sterke mate definiëren.
De vrolijke pessimist Blom eindigt dan toch met een hint van een oplossing: volgens de auteur moeten we een samenleving bouwen waarin solidariteit en milieubewustzijn zozeer ingeburgerd zijn dat mensen er offers voor willen brengen. Daar zijn we helaas nog lang niet, maar het begint in ieder geval met het vertellen van verhalen. En daar is Blom alvast mee gestart.
Wat op het spel staat - Philipp Blom | Uitgeverij De Bezige Bij | ISBN 9023465989