Aanhangers van complottheorieën krijgen al snel labels als gekkie of wappie. Is dat terecht? GeenKwats was aanwezig bij een lezing over de denkwereld van de complotdenker.
Eind april besprak socioloog Jaron Harambam zijn bevindingen over complotdenkers tijdens een lezing van Studium Generale. Harambam, gepromoveerd op sociologisch onderzoek naar complotdenkers, liet zich eerder vaak kritisch uit over de manier waarop overheid, media en wetenschap met complotdenkers omgaan, zoals in NRC, de Volkskrant en de Correspondent. Zijn grootste kritiekpunt? Dat ze afgeschilderd worden als gekken. Met zijn onderzoek probeert hij te achterhalen hoe de complotdenkerscultuur in elkaar steekt en hoe deze zich verhoudt tot de mainstream.
"Wanneer complotdenkers zich niet gehoord voelen, gaan ze zich nog meer afzetten tegen de mainstream."
Verkeerde labels
Wat is het probleem met complotdenkers volgens hem? Complotdenkers worden te snel in een hokje geplaatst. Dat werkt averechts, stelt Harambam. Uit zijn onderzoek blijkt namelijk dat ze een breed scala aan drijfveren hebben. Van gevoelens van onrecht tot aan de wens tot wereldverbetering. En van wantrouwen naar elites (“Bill Gates heeft het coronavirus moedwillig verspreid om geld te verdienen”) tot het zoeken naar het bovennatuurlijke (“tattoo capitoolbestormer staat voor bovennatuurlijke kracht”). Wanneer complotdenkers zich niet gehoord voelen, gaan ze zich nog meer afzetten tegen de mainstream. Zo staan beide groepen lijnrecht tegenover elkaar.
Niet alle complotten en complotdenkers zijn tevens hetzelfde. Er is veel diversiteit in theorieën, de mate waarin hier geloofd wordt en de identiteit van de complotdenker. Neem de laatste factor. De identiteit van complotdenkers varieert volgens Harambam van ‘activisten’ tot ‘terugtrekkers’ en ‘bruggenbouwers’. De eerste groep probeert vooral andere mensen over te halen in hun gelijk, bijvoorbeeld Stichting Viruswaarheid. De andere twee groepen proberen zichzelf te verbeteren of anderen in contact te brengen met complottheorieën. Dit doen zij door vooral zelf kritisch op te zoek te gaan naar antwoorden. Harambams onderzoek laat ook zien dat complotdenkers te vinden zijn in alle leeftijdsgroepen en opleidingsniveaus. Ook het aantal uren dat ze op sociale media zitten lijkt weinig uit te maken.
Burgerplatforms
Hoe kom je van dit complotdenken af? Harambam bespreekt enkele oplossingen. De meest voor de hand liggende is de waarheid in ere herstellen, bijvoorbeeld door de inzet van fact-checking of het verbannen van onwaarheden door contentmoderatie. Dit veronderstelt echter dat fact-checkers of sociale media de waarheid in pacht hebben. Volgens Harambam ga je hiermee voorbij aan de oprechte zorgen en emoties die aanhangers van complottheorieën hebben.
Dat is de reden waarom hij pleit voor burgerplatforms als oplossing op sociaal, communicatief en institutioneel vlak. Hier kunnen experts mensen informeren en meepraten, bijvoorbeeld over de aanpak van een crisis. Deze platforms moeten bestaan uit willekeurig gekozen burgers, waarbij ze een plek hebben waar ze hun meningen, overtuigingen en bevindingen kunnen delen. Volgens Harambam is het belangrijk om eens vaker naar de complotdenker te luisteren. Want complotdenkers hebben vaak een reden waarom ze ongerust of boos zijn. De keuze om niet te vaccineren kan bijvoorbeeld voortkomen uit de angst om zelf geen controle te hebben op de situatie en dat het beleid wordt opgedrongen door een overheid die wordt gezien als de elite.
"Er zijn ook een heleboel onschuldige complotten. En daar is niks mis mee."
Sherlocks
Volgens Harambam zijn er ook positieve kanten aan de gesprekken met complotdenkers. De manier waarop ze te werk gaan bijvoorbeeld. Als ware Sherlocks proberen ze met een kritische blik mysteries op te lossen en verbanden te zien die anderen niet zien. Harambam geeft als voorbeeld een complot waarin de wereld wordt bestuurd door een ras van buitenaardse reptielachtige wezens. Mensen die hier niet in geloven zouden dit niet doorhebben, omdat ze van gedaante kunnen veranderen. “De kwaadwillende complotten krijgen vaak alle aandacht. Maar er zijn ook een heleboel onschuldige complotten. En daar is niks mis mee.”
Comments